Verweer je tegen manipulatie

Stel je voor… Je komt thuis en op de bank zit iemand die je niet kent. Ze blijkt aardig, grappig en nog behulpzaam ook. Ze zegt dat ze graag een vierkante meter van jouw huiskamer wil. Je besluit het even aan te zien. De volgende dag heeft je bezoeker haar territorium uitgebreid. Ze bezet nu drie vierkante meter. Je ergert je een beetje, maar laat je toch opnieuw inpalmen door haar lach.

Een maand later constateer je dat jij het bent die nog drie vierkante meter over heeft om te leven. De rest van de ruimte is in bezit genomen door de vriendelijke indringer.

Gek verhaal? Toch is dit waar veel bedrijven op uit zijn. Met een vriendelijke glimlach en slimme beïnvloeding jagen ze op je aandacht, je tijd, je geld.

Dat geldt voor Amazon, Google, Facebook en de andere techreuzen. Maar ook voor een willekeurige sympathieke start-up in Amsterdam-Noord. Een onderneming wil groeien en daarvoor hebben ze jou nodig.

Ik denk steeds vaker: waar ligt de grens? Wanneer verandert gewone beïnvloeding in gemene manipulatie?

Een expert op dit gebied is Harvard-jurist Cas Sunstein, co-auteur van de beïnvloedingsbestseller Nudge. Volgens Sunstein herken je manipulatie aan twee belangrijke kenmerken: er wordt onvoldoende een beroep gedaan op je vermogen om bewust na te denken. En: de beïnvloeder handelt niet in jouw belang, maar heeft primair de eigen doelen voor ogen. Vaak, zegt Sunstein, herken je manipulatie achteraf doordat je je verraden voelt.

Manipulatie maatschappijbreed aanpakken, bijvoorbeeld door wetgeving, is onbegonnen werk, denkt Sunstein. Iedereen bedient zich namelijk van beïnvloedingstechnieken en de lijn tussen invloed en manipulatie is moeilijk te trekken.

Sunstein heeft gelijk. De strijd om onze aandacht, onze tijd en ons geld woedt al sinds mensenheugenis. Reguleren is bijzonder complex, zolang het niet om de bestrijding van klinkklare leugens en misleiding gaat. Bovendien: iedereen doet eraan mee, bedrijven, overheden, de sportvereniging, de school van je kinderen.

De wapens worden steeds geavanceerder. De kennis van beïnvloedingsmethodes neemt toe, de technologische mogelijkheden zijn geëxplodeerd. En dus ontkomen we er niet aan om ons beter te leren verdedigen tegen de vriendelijke indringers in ons leven. Daarbij zijn twee stappen essentieel.

Allereerst zullen we ons moeten verdiepen in de manier waarop beïnvloeding werkt, zodat we het kunnen herkennen in het dagelijkse leven. Een nuttige bron van kennis is het Center for Humane Technology (CHT), een non-profit opgericht door een aantal oud-werknemers van grote techbedrijven.

Ten tweede zullen we moeten leren wat je kunt ondernemen tegen manipulatie. Het CHT geeft tips en raadt apps aan die je beschermen tegen ongewenste digitale verleidingen.

Tegen manipulatie in het ‘echte’ leven raden psychologen vaak een time-out aan. Als je merkt dat iemand je probeert te beïnvloeden, dan zeg je: dat klinkt mooi, ik laat je over een uur / een dag / een week weten wat ik ga doen. Daarmee dwing je jezelf om bewust na te denken over de vraag of een beslissing ook in jouw belang is, of alleen de doelen van de ander dient.

Ben Tiggelaar
(verschenen als column in NRC)

Verweer je tegen manipulatie