Vrijwillig redden we het klimaat niet

Vrijwillig redden we het klimaat niet

Ik ben geen klimaatspecialist, maar ik heb wel een paar dingen geleerd op het gebied van menselijk gedrag en verandering. Mijn zorg over het nieuwe klimaatakkoord: het gaat te zeer uit van de ‘goede wil’ bij bedrijven en burgers. Als het de bedoeling is dat er iets van deze plannen terechtkomt, moeten we onszelf en elkaar meer klem durven zetten.

Onder gedragswetenschappers is sinds de jaren zeventig de Odysseus-metafoor populair. Net zoals de mythische held zich door zijn bemanning aan de mast liet vastbinden, om niet door het verleidelijke gezang van de sirenen zijn schip op de rotsen te sturen, zo hebben wij krachtige hulp van buitenaf nodig om tot verstandig gedrag te komen.

Odysseus en de mast doken de laatste maanden weer regelmatig op in de discussie over klimaatverandering. Terecht. Vrijwillige gedragsverandering is ingewikkeld. Vooral als het gaat om abstracte doelen zoals ‘het redden van het klimaat’. Wij zijn als menselijke soort gewoon niet in staat om ons eigenbelang op de korte termijn in zo’n mate weg te cijferen dat het collectieve belang op lange termijn er echt bij gebaat is.

Maar hoe zit het dan met al die mensen die de afgelopen jaren ‘bewust’ zijn gaan leven? Helaas. Ook wanneer het je lukt om nuttige stappen te zetten, zoals stoppen met vlees eten, is het effect per saldo niet altijd positief. Een wrang psychologisch fenomeen is dat wanneer we op één aspect van ons klimaatgedrag op de rem trappen, we ons onbewust vrij voelen om op andere terreinen weer vol gas te geven. Iemand wordt vegetariër, en boekt vervolgens tóch die vliegvakantie met het hele gezin. Onze schijnbare zelfcontrole pakt daardoor soms zelfs negatief uit.

Klimaatpsycholoog Robert Gifford noemt dit het rebound effect. Het is niet het enige mechanisme waarmee we onszelf ondermijnen. In het geweldige en beangstigende artikel The road to climate hell – een tip van redacteur Paul Luttikhuis enkele weken geleden in deze krant – zet Gifford 33 psychologische mechanismen op een rij die het ons moeilijk maken om tot verstandig klimaatgedrag te komen. Wie dit leest, is zijn naïeve geloof in onze goede wil voorgoed kwijt.

We zouden een voorbeeld moeten nemen aan de Anonieme Alcoholisten. De weg naar een beter klimaat begint met een variant op de eerste van hun twaalf stappen: „We erkennen dat we machteloos staan tegenover klimaatverandering en dat we de controle over ons leven hebben verloren.” Pas als we onze eigen onmacht zien, en erkennen dat we hulp nodig hebben, dus dat we aan de mast gebonden moeten worden, valt er misschien nog iets te redden.

Misschien. Want de vraag blijft: wie moet ons dan vastbinden. De VN? China? Een Europese Klimaatbank? Of toch maar Den Haag? Waarschijnlijk vertrouwen we het touw uiteindelijk liever toe aan een overheid die we kennen en zelf gekozen hebben. Maar die heeft de afgelopen week vooral voorzichtige strikjes gelegd en weinig stevige knopen.

Ik ben geen pessimist, maar wel oprecht bang dat het verhaal eindigt zoals ik afgelopen zondag op Radio 1 hoorde. Klimaatspecialist Klaas van Egmond was te gast bij Vroege Vogels. Presentatrice Janine Abbring vroeg: „En als het kalf verdronken is…?” Van Egmond antwoordde: „Dan is-ie dood.”

Ben Tiggelaar
(verschenen als column in NRC)

Delen